Türkiye’de milyonlarca kişinin gözü kulağı Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yapacağı açıklamadaydı. Uzun müddettir emeklilik hakları için gayret veren Emeklilikte Yaşa Takılanlar’ın (EYT), seçim öncesi bir kazanım elde edeceği bekleniyordu lakin bunun ayrıntıları aşikâr değildi. Cumhurbaşkanı Erdoğan, 28 Aralık’ta Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde düzenlediği basın toplantısında, daha evvel bütçeye yük olacağı gerekçesiyle karşı çıktığı EYT düzenlemesini yapacaklarını duyurdu. Buna nazaran, yaklaşık 2,5 milyon kişi, yaş kaidesi aranmaksızın emeklilik hakkına sahip oldu.
EYT açıklamasından bir hafta sonra emeklilere yüzde 30 artırım yapıldığı ‘müjdelendi.’ Bununla ilgili duyurunun yapıldığı gün, TÜİK aralık ayı enflasyonunu yüzde 1,2, yıllık enflasyonu ise yüzde 64 olarak açıkladı.
Seçime gerçek hükümetin vaatlerinin ekseninde yer alan emeklilik sistemi, ne kadar sürdürülebilir? Bu soruların karşılığını SGK Kurucu Lideri ve Meral Akşener’in Başdanışmanı Birol Aydemir ve BES (Bireysel Emeklilik Sistemi) Uzmanı Zeynep Candan Aktaş’la konuştuk.
‘SİSTEM SÜRDÜRÜLEBİLİR DEĞİL’
Türkiye’deki emeklilik sisteminin genel bir çerçevesi için SGK’nin ve TÜİK’in açıkladığı bilgilere bakıyoruz. 2022 yılı mayıs ayı datalarına nazaran SGK’de kayıtlı toplam sigortalı çalışan sayısı 26 milyon. Türkiye’nin nüfusunun 85 milyon, sigortalı nüfusun da 26 milyon olduğu göz önüne alındığında nüfusun üçte birinin kayıtlı çalıştığı söylenebilir.
TÜİK’in 2022 yılı ocak sayısına nazaran; Türkiye’de 15 yaş üstü çalışabilir nüfus 64 milyon iken, çalışabilir nüfusun 34 milyonu işgücünde görünüyor. SGK’ye kayıtlı olan sayısı 26 milyon olduğuna nazaran ortada 8 milyonluk bir fark oluşuyor.
Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) Uzmanı Zeynep Candan Aktaş, emeklilik sisteminin sürdürülebilir olması için her bir emekliye 4 sigortalı çalışanın düşmesi gerektiğini fakat Türkiye’de bu sayının epeyce düşük olduğunu vurguluyor. SGK bilgilerine nazaran Türkiye’de emekli ve sigortalı çalışanların, bağımlı denilen toplumsal güvenlikten faydalananlara oranı 1,95. Datalar, 2009 yılında bu oranın 1,78 olduğunu, ortadan geçen yıllar içinde lakin 1,95’e kadar iyileştirilebildiğini gösteriyor. Aktaş, bu haliyle zarurî toplumsal güvenlik sistemin sürdürülebilir olmadığını vurguluyor.
Zeynep Candan Aktaş ‘EMEKLİLERİN DAHA DA YOKSULLAŞACAĞI BİR GELECEK VAR ÖNÜMÜZDE’
Türkiye’de emeklilik sisteminin yalnızca AK parti periyodunda değil, geçmişten bu yana siyasetin müdahaleleri ile şekillendiğini anlatan Aktaş, alınan kararların sistemin geleceğinde tesirli olacağını tabir ediyor. Aktaş bunu şöyle açıklıyor: “Basit haliyle şöyle diyelim; enflasyon 100 ünite arttığında emekli maaşına bugün olduğu üzere mesela 30 ünite artırım yapılacak ve emekliler her vakit enflasyon altında maaş alacak. Emeklilerin daha da yoksullaşacağı bir gelecek var önümüzde. Bunun tesirlerinden biri de emekli olduğu halde kayıt dışı çalışan sayısının artması olacak. Vakit içerisinde sıhhat sistemindeki iştirak hisseleri giderek yükselecek. Kelam konusu hisseler, daha yüksek katkı hissesi gerektiren bir istikamete yanlışsız akacak.”
Türkiye’deki kayıt dışı işgücünün kayıtlı sistem içine çekilmesi ve emekli çalışan oranın yükseltilmesi tercih edilebilirdi. Yapılan son düzenleme ile bunun yerine, sistemden gelir elde edecek kişi sayısı artırıldı. Aktaş, bu tercihin sonuçlarıyla da ilgili “Kayıt dışı çalışanların çok büyük bir kısmı, göçmenlerden oluşuyor. Birçok, taban fiyatın altında çalışıyor. Birebir vakitte öğrenciler, çocuklar ve bayanlar da kayıt dışının kıymetli kısmını oluşturuyor. Burada kayıt dışını sisteme dahil etmek yerine, hali hazırda kayıtlı olanlardan tahsilatın sıkılaşması kelam konusu olabilir. Çünkü geçmiş yıllarda primlerin tahsilatında da meseleler vardı. SGK daima patronlardan alacaklı pozisyondaydı. Vakit içinde sistem uygunlaştırıldı. Tahsilat, bir sorun olmaktan çıkarıldı. Bu noktada, kayıtlı olanlardan tahsilat artık daha değerli olacak” diyor.
‘ORTALAMA ÖMÜR YÜKSELDİ’
Sürdürülebilir emeklilik sistemi için ne yapılmalı? Aktaş, yalnızca Türkiye’de değil, dünyada bu hususla ilgili meşakkat olduğunu lisana getiriyor. Bunun en değerli sebebi olarak insan ömrünün uzamasını gösteriyor ve şunları aktarıyor:
“2. Dünya Savaşı sonrası SGK sistemleri kurulduğunda ortalama ömür 50-60 idi. Vakitle, sıhhat hizmetlerinin gelişmesi, teknolojinin ulaşılabilir olması, refah seviyesinin artmasıyla ortalama ömür 80-85’e çıktı. Avrupa ülkeleri buna ahenk sağlamak için emeklilik yaşını vakit içerisinde daima üst istikamette güncelledi. Fakat Türkiye’de emeklilik yaşı uzun yıllardır siyaset gereci yapıldığı için emeklilik yaşları geri çekildi. O nedenle sistemimiz üzerindeki emekli baskısı giderek artıyor; bütçeden daima SGK’ya kaynak aktarılıyor. 2023 yılı için bütçeden SGK’ya 582,5 milyar lira aktarılması planlanıyor. Muhtemelen yeni eklenen emeklilerle birlikte bu kaynağa ek yapılmak zorunda kalınacak” diye konuşuyor.
‘EMEKLİLİK YAŞI KONUSUNDA TOPLUMSAL MUTABAKATA VARILMALI’
Sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilir olmasının birinci kaidesinin emeklilik yaşının düşürülmesi olmadığını vurgulayan Aktaş “Yükseltilmesi konusunda toplumsal bir mutabakata varılmalı. Aksi halde her yeni jenerasyon bir evvelki jenerasyonu örnek göstererek erken emeklilik talebinde bulunacak. İkinci olarak, kayıt dışının sistem içine çekilmesi SGK’nin prim gelirlerini artırarak açıkları azaltabilir. Başka yandan giderek yaşlanan nüfus için önleyici sıhhat hizmetlerinin devreye girmesi, sistemin sıhhat masraflarının denetimini sağlayabilir” diyor.
Aktaş ayrıyeten çalışabilir nüfusun fakat yüzde 40’ının istihdam edilebildiği bir toplumsal güvenlik sisteminde bireylerin kendi geleceklerini ve emekliliklerini düşünmelerinin neredeyse bir mecburilik olduğunu belirtiyor. Bütün dünyada toplumsal güvenlik sistemlerinin alarm vermeye başladığını söz eden Aktaş, bu nedenle ferdi emeklilik sistemlerinin gündeme geldiğini vurguluyor.
Birol Aydemir ‘HAVUZA GEREĞİNCE GELİR AKITMAZSANIZ HAVUZ KURUR’
SGK Kurucu Lideri ve Meral Akşener’in Başdanışmanı Birol Aydemir de, Türkiye’deki emeklilik sisteminin sürdürülebilir olmadığını vurguluyor. Bunun nedenlerini anlamak için Aydemir biraz geri gitmek gerektiğini belirtiyor: “2008’de Toplumsal İnançlı Islahatı yaptık. SGK, BAĞ-KUR ve devletin sandığını birleştirdik o periyot. Bizim sistemi havuz sistemi olarak tanım edebiliriz. Pek çok Avrupa ülkesinin de kullandığı bir sistem. Sistemi, çalışırken paranın yatırıldığı, emeklilik periyodunda de paranın alındığı bir sistem olarak özetleyebiliriz. Bu havuzun bir geliri bir de masrafı var. Şayet havuza suyu yani geliri gereğince akıtmazsanız havuz kurumaya başlar. Bu durumda ya borçlanırsınız ya da bütçeden havuza transfer yapılır. Bütçenin de kaynağı ya vergilerdir ya da borçlanmadır. Havuzun kurumaması yani sürdürülebilir olması genel kabul olan 1’e 4 oranının işletilmesine bağlı. 4 kişinin ödediği prim, bir emeklinin maaşını karşılamalı. Minimum fiyat artışından evvel bir hesap yaptım. Bizde 3,8 olmalı ki mevcut sistem birebir açıkla devam etsin. Sistem şu anda yüzde 5 açık veriyor. SGK bilgilerine nazaran bu daha az, neden? Zira bütçeden beş farklı kalem altında bütçeden transfer yapılıyor. Bunu lakin uzmanları bulup çıkarabilir. Bütçeden kaynak aktarılmadığı sürece SGK ayakta kalamaz, bir ay bile emekli maaşını ödeyemez. SGK’nin gerçek sürdürülebilirliğini görmek için bütçeden yapılan transferi görmek gerekiyor.”
‘BÜTÇEDEN SGK’YE YAPILAN PARA TRANSFERİ ARTACAK’
Aydemir, Türkiye’deki sigortalı çalışan sayısının emekliye oranını hatırlatıyor. SGK’ye nazaran bu 1,9 bandında. Aydemir EYT’lilerin dahil olması ile oranın 1,3-1,5 ortasında olacağına dikkat çekiyor. “Zaten finansal olarak sürdürülebilir değildi, EYT’lilerle birlikle SGK’nin finansal sürdürülebilirliği nerdeyse ortadan kalkıyor” diyen Aydemir, bunun sonucu olarak bütçeden SGK’ye yapılan transferin de artacağını anlatıyor. EYT’lilerin maliyetinin yaklaşık 15 milyar dolar olacağını söz ededen Aydemir’e bunun nasıl finanse edileceğini soruyoruz. Aydemir önümüze iki seçenek sunuyor: Borçlanma ve vergi artırımı.
Aydemir “Borçlanma ile karşılama yoluna gidilirse bugün EYT’lilerin çocuklarından torunlarından maliyeti çıkarılacak demek. Vergi yoluna gidilirse de bunu hepimiz ödeyeceğiz. Nasıl ödeyeceğiz? Muhtemelen dolaylı vergileri artıracaklar. Hükümet bunu açık ve net biçimde söylemiyor fakat olan bu ve olacak olan da bu” diye konuşuyor.
‘2008 YILINDA YAPTIĞIMIZ ISLAHATTAN GERİYE BİR ŞEY KALMADI’
Emeklilik sisteminin sürdürülebilir olmasa da yapısal ıslahatlarla bunu sürdürülebilir kılmanın imkansız olmadığının altını çizen Aydemir, bunun için birinci şartın siyasi irade olduğunu tabir ediyor.
Aydemir, kurumların çok uzun yıllara dayanan projeksiyonlara sahip olması gerektiğini lisana getirerek şunları söylüyor: “2008’de büyük bir ıslahat yaptık. O periyot OECD toplantılarına katıldığımda öteki ülke temsilcileri bizim reformumuzu takdir ediyordu, bunu görüyordum. Artık bu ıslahattan geriye hiçbir şey kalmadı. Bu ıslahatı biz boşuna yaptık. Bunun sebebi de siyasi tercihler… Münasebetiyle bizim toplumsal güvenlik sistemi sürdürülebilir kılmamız artık hayli güç am imkansız değil. Şöyle söyleyeyim; biz 2008’de bunu yaptığımızda 2075 yılına kadar bir projeksiyon koymuştuk önümüze. Bahsini ettiğimiz açık, yüzde 1’e düşecekti. Bu vakitlerde da açığın yüzde 3 olması planlanmıştı. Ancak biz bunların hiçbirini tutturamadık.”
‘EMEKLİLİK SİSTEMİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ AÇISINDAN AVRUPA’YA KIYASLA LİGDE BİLE DEĞİLİZ’
Peki bu noktada ne yapmak lazım? Aydemir iki seçenek olduğunu belirterek buna şöyle karşılık veriyor: “Birinci ve en kolay yol, kayıt dışı sistemi azaltmak. Bu, sürdürülebilirlik yolunda çok önemli bir adımdır. Mevcut teknoloji ile kayıt dışı sistem çok rahat azaltılır. Lakin siyasi iktidarın bunu istemesi lazım. Bunu bilerek yapmıyorlar ki başka bir mevzu. İkinci yol da istihdamı artırmak. İşsizlik oranımız 10.2 şayet bunu yüzde 5’lere düşürebilirsek de sürdürülebilir bir sisteme katkısı olur. Bunun için başta iş gücü piyasasında olmak üzere önemli yapısal reformalar yapmak lazım. Bir de iktisadın yıllık en az yüzde 6 büyümesi gerekiyor. Yüzde 5,5 büyümek işsizliğin sabit tutulması manasına geliyor. Tabi büyümenin de bir kuralı var; istihdam yaratan bir büyüme lazım. Uzun vadede toplumsal güvenlik primlerinin düşürülmesi de düşünülebilir. Çok kapsamlı stratejik programlar hareket edilmesi gerekiyor. O denli günübirlik kararlarla bu iş olmaz. Hele şu anki iktidarın zihniyeti ile mümkün değil.”
Aydemir’den emeklilik sistemimizin dünyadaki yerini anlamak için somut bir örnek vermesini istiyoruz. Futbol liglerini düşündüğümüzde Türkiye’nin emeklilik sistemi hangi ligde yer alıyor? Aydemir buna “Sisteme ne kadar katkı verdik ve sistemden ne alıyoruz diye baktığımızda biz ligde yalnızız. Emekli maaşı sayılarını düşündüğümüzde 3. Lig bile değiliz. Sürdürülebilirlik açısından Avrupa ile karşılaştırdığımızda ise ligde bile değiliz. Hiçbir Avrupa ülkesinde bu kadar açık veren bir sistem yok. O nedenle nereden baktığınıza bağlı olarak değişiyor” formunda cevap veriyor.