Türkiye’nin 10 ili, 7 üstü iki zelzeleyle sarsıldı. Yaklaşık 45 bin kişi hayatını kaybetti, hala çok sayıda kayıp var. Beşerler bir gecede her şeylerini kaybetti, meskenleri ve kentleri yıkıldı. Artık yeni acıların yaşanmaması için yeni lakin bu kere sahiden pak bir sayfa açma vakti… Birleşmiş Milletler’in İnsan Yerleşimleri Programı BM-Habitat kentlerin planlanması ve kentsel gelişimin sürdürülebilir olması için çalışıyor. Örgütün, yeni planlamalardan, kaldırılan enkazın geri dönüşümüne kadar pek çok vazife tarifi bulunuyor.
Örgütün Yöneticisi ve kent planlayıcısı Maimunah Muhammed Şerif, Kahramanmaraş merkezli zelzelelerin akabinde müşahedelerini ve bu kentlerde yapılması gerekenleri Deniz Kilislioğlu’na anlattı.
DK: Sarsıntı bölgesini ziyaret ettiniz. Birinci gözlemlerinizle başlamak istiyorum. Gittiğiniz yerler, zelzeleden en çok etkilenen bölgelerden biriydi. Gaziantep’teki Nurdağı ve İslahiye’yi gezdiniz. Ne gördünüz?
MMS: Sorunuza karşılık vermeden evvel Türk halkına, zelzeleden etkilenen herkese, Türk hükümetine, Türkiye devleti Cumhurbaşkanı ve eşine derin taziyelerimi sunmak ve dayanışmamı göndermek istiyorum. Tüm dualarım onlarla.
MMS: Cuma günü Sayın Emine Erdoğan ile buluştum ve Gaziantep’teki yerlere gittim. Helikopterle bölgeyi gördüm. Büsbütün yıkılmış, kısmen yıkılmış ve ayakta duran binaları gördüm. Daha sonra alana indiğimizde, bölgeyi gördüğümüzde birinci hissiyatım “Acıydı”. Fakat bir taraftan da bizi gördüklerinde, hanımefendiyi gördüklerinde gözlerde de umut gördüm. Bizim yanımıza gelen bireylerin kimileri ağlıyordu, kimileri bize sarılıyorlardı. Gençler, çocuklar, hatta bebekler için de tıpkı şeyi söyleyebilirim. Lakin konuştuğumuzda umudu gördüm. Cumhurbaşkanı’na, Türk hükümetine süratlice harekete geçtikleri için minnetarlığımı tabir etmem lazım.
MMS: Alanda olduklarını gördüm, çadırlar vardı, lakin birebir vakitte konteyner konutlar vardı. Yalnızca bunlar değil, orada sağlanan imkanlar sebebiyle hayranlık duydum. İnsanlara ücretsiz yiyecek dağıtıyorlardı, kıyafetler, ayakkabılar için dükkanlar vardı. Bunlar için para ödemeleri gerekiyor mu diye sordum, dediler ki “hayır”. Bölgede çok sayıda da psikolog gördüm. Zelzele sonrası insanlarda oluşan travmayı tedavi etmek için bölgedelerdi. Yaralanmış kediler, köpekler, hayvanlar için veterinerler vardı. Çocuklar için yuva, kütüphaneler gördüm. Lakin elbette ki, yapılması gereken öbür şeyler de var.
DK: Şunu söylememiz gerekir ki, bu zelzeleden etkilenen birtakım kısımların yönelttiği tenkitler var. Örneğin hala çadıra gereksinim olduğunu söyleyenler var. . Üçüncü haftayı geride bırakmamıza karşın hala barınma meseleleri var. Gereksinimler var. Bunları da tespit ettiniz mi, yoksa bulunduğunuz noktada tablo bu muydu?
MMS: Bana, bu zelzelenin 11 ili etkilediği ve 15 milyon kişinin bundan etkilendiği anlatıldı. Elbette Sayın Hanımefendi’ye ve Bakanlara gelip daha büyük çadırlar isteyenler, ya da çadırdan konteynere geçmek isteyenler de vardı. Ancak etkilenen insan sayısına baktığınızda,,, ben 2004’teki tsunami vakti Malezya’da Belediye Lideriydim ve insanların tüm taleplerini karşılamak vakit alıyor,, fakat en azından bulunduğum bölgede çadırları vardı. Bu benim müşahedem.
DK: 2004 yılında yanlış bilmiyorsam, belediye lideri olduğunuz periyotta, Malezya’daki tsunamiden etkilenen insan sayısı neydi?
MMS: Ülkenin nüfusu 30 milyondu. Fakat tsunamiden etkilenen insan sayısı bugün sizin yaşadığınız sarsıntıda etkilenenlerin sayısıyla karşılaştırılmaz derecede azdı.
DK: Yaklaşık olarak?
MMS: Daha çok kıyı şeridinde yaşayanlar etkilendi. Yaklaşık olarak 2-3 milyon.
DK: Bir şeyi daha sormama müsaade verin. Helikopterde bölgeyi incelerken, büsbütün yıkılmış, kısmen yıkılmış, ve ayakta kalmış binaları gördüğünüzü söylediniz. Bunu nasıl açıklıyorsunuz. Ya da şöyle sorayım, bunun neden bu türlü olduğunun izahını sordunuz mu?
MMS: Evet sordum, gördüğüm an çabucak sordum. Bana söylenen, yıkılanların eski binalar olduğuydu. Yıkılmayan ve ayakta kalan binalar ise 1999 zelzelesinden sonra inşa edilen ve zelzeleye dayanıklılık evrakı alanlar. Kısmen yıkılmışlar ise, çoklukla yanlarındaki binaların yıkılması sonucu hasar almış olanlar. Sorduğumda bana verilen cevap buydu.
DK: Sizin grubunuz bölgedeydi ve kimi datalar topladı ve bir rapor hazırladı. Siz o rapor ve gözlemleriniz üzerinden BM’nin öteki örgütlerine de tavsiyelerde bulunabileceğinizi söylediniz. Sanki o raporda sizin dikkatinizi çeken, altı çizilmesi gereken noktalar nelerdi?
MMS: Gaziantep’te dar bir grubumuz vardı. Hala da var ve bu sabah kendileriyle bir toplantı yaptım. Onların gözlemlerinden çıkardığı 3 şey var. Bir tanesi enkaz kaldırma çalışması. Biz daha evvel Lübnan’da o büyük patlama sonrasında bölgede enkaz kaldırma ve geri dönüşüm çalışmaları yapmıştık. Ayrıyeten bu sıkıntıyı, Emine Erdoğan ile başlattığımız “Sıfır Atık” projesiyle de irtibatlıyorum. Enkaz kaldırma ve geri dönüşüm, yani enkazın ayrıştırılması , hangi materyaller geri dönüştürülebilir, hangileri dönüştürülemez, ikincil iktisada dönüştürme projeleri işin bir boyutu.
İkincisi bölgede insanların acil gereksinimleri için harekete geçmek. Bunun manası şu: Bayanlar ve çocukların muhtaçlıkları. Eğitim kıymetli bir nokta. Orada üniversite öğrencileri ile de tanıştım, onlar eğitimlerine nasıl devam edecek, bunlar en süratli formda çözülmesi gereken meseleleler.
Üçüncüsü, uzun vadeli planlama.. Zira şu anda süreksiz meskenleri var, tekrar yapılaşma gündeme gelecek ve sonrasında da uzun vadeli planlama gerekecek. Bu işte BM Habitat’ın yükümlülüğü ve bu hususta uzmanlarımız var. Benim müşahedem şu… Yıkılmış konutların bulunduğu yer bir vadi. Elbette her yere gitmedim, Gaziantep’ten bahsediyorum. Helikopterden görebildiğim kadarıyla, doruktaki meskenler yıkılmamış, duruyorlar; lakin yıkılan birden fazla meskenler vadide olanlar. Bunun sebebini sordum, ve o bölgenin bir tarım alanı olduğunu öğrendim. Kent oraya kurulmuş. Sanırım şu an kent planlamasını konuşma vakti. Bu konutların inşası için tekrar tıpkı yerlere mi müsaade vereceğiz, yoksa öbür alternatiflere mi bakacağız? Bir kent plancısı olarak gökyüzünden bölgeyi incelerken, eski bir belediye lideri olarak aklımdan geçen şey buydu. Özetle birinci etapta enkazın sağlıklı bir formda kaldırılması, akabinde insanların muhtaçlıklarını karşılamak ve üçüncü olarak da uzun vadeli kent planlaması yapmak.
DK: Adım adım gidelim. Bu tip büyük sarsıntılardan sonra bu enkazı olması gerektiği biçimde, etrafa tesirleri düşünerek de kaldırmak değerli.. Zira o enkazda boya var, kimyasal var, gübre var, herşey biribirne karışmış durumda. Bunu nasıl ayrıştıracağız ve geri dönüştüreceğiz? Bunu yapmanın en yeterli yolu nedir?
MMS: Bu mevzuda benim en büyük deneyimim Lübnan’daki patlama sonrası yaptığımız çalışma oldu. Öncelikle ögeleri ayrışmak gerekiyor. Tehlikeli olanlar var, olmayanlar var. Bunların hangisi ayrıştırılabilir hangileri ayrıştırılamaz, hangileri dönüştürülebilir, hangileri dönüştürülemez. Biz bu bahiste Birleşmiş Milletlerin başka ajanslarıyla, Etraf Programı, Kalkınma Ajansı üzere öteki kollarıyla da birlikte çalıştık. Tekrar sınıflandırma ve yine dönüştürme konusunda çalışmalar yaptık.
DK: Bu mevzuyu Emine Erdoğan ile görüştünüz mü? BM kurumları bu noktada nasıl bir dayanak vermeyi düşünüyor? Nasıl bir program uygulayabileceğiniz konusunda görüştünüz mü?
MMS: Bu mevzuyu Hanımefendi ile konuştuk. Kendisine de bu geridönüşüm konusunda bilgi verilmiş. BM Habitat olarak takviye vermek istediğimiz üç alandan biri de bu.. Yani enkazın temizlenmesi. Fakat bunun için başka BM kurumlarıyla da birlikte çalışmamız gerekiyor.
DK: Deneyimleriniz size ne söylüyor? Bu kadar büyük bir enkazın yanlışsız bir formda temizlenmesi için muhtaçlık olan müddet nedir?
MMS: Bu örnekte ne kadar vakit alacağını söylemek için çok erken. Zira enkazın büyüklüğü ile ilgili hala yeni bilgiler alıyoruz. Yalnızca çıplak gözle bakıldığında bile çok fazla. Hakikaten çok fazla.
DK: Erciyes Dağı yüksekliğinde olduğu tabir ediliyor.
MMS: Size tutulamayacak bir kelam vermek istemem lakin öncelikle tam bilgileri görmemiz gerekiyor.
DK: Uzun vadeli planlamadan bahsedelim. Bu herhalde gelecek kuşaklar için en kıymetli şey olacak. Siz bir yanıtınızda yıkılan binaların vadide olduğunu söylediniz. Birtakım tahlillere nazaran böylesine büyük sarsıntılar sonrası süratli hareket edilmemeli ve planlama vakte yayılmalı. Çabucak bir şeyler yapılmamalı. Elbette bu insanların gereksinimi en süratli formda meskenlere ve barınma problemlerini çözmek. Bu çok kıymetli bir gereksinim. Fakat bir taraftan da yeni alanların bilgilere dayalı inşa edilmesi gerektiğine dair uzman görüşleri var. Siz kent planlaması konusunda çok uzman bir isimsiniz. Şayet zelzeleden etkilenmiş bu bölgede Belediye Lideri olsaydınız, birinci yapacağınız şey ne olurdu?
MMS: Bu sahiden çok sıkıntı bir soru. Uzun vadeli planlama için öncelikle bilgileri isterdim. Bilgi çok kıymetlidir. Fay çizgisinin geçtiği yerler değerli. Binalar tekrar tıpkı yerlere inşa edilirse – umarım bir daha olmaz lakin – yeni bir zelzelede birebir meseleyle karşılaşılır. Zelzelenin bu bölgede birinci defa olmadığını biliyoruz. Dolaıyıslya haritalandırma ve data çok değerli. Helikopterdeyken bana bakanlar tarafından alternatif yerleşim yerleri konusunda bilgi verildi. Tıpkı vakitte fay çizgisine uzak noktalarda bu yeni yerleşimlerin yapılacağından da bahsedildi. Sorunuza geri dönecek olursak, bilgi ve haritalandırma çok kıymetli. İkincisi, yeni binaların inşa kodlarının olması çok değerli. İstanbul’daki binaların bu inşa kodlarının olduğunu biliyorum. Bunu tekrar düşünmeliyiz tahminen de.
DK: İstanbul’un bu manada uygun bir örnek olup olmadığı konusunda emin değilim.
MMS: 1999’dan sonra bu inşa kodları değişti. Hasebiyle yeni binalar zelzeleye güçlü olmalı. Alanlar yeşil olmalı. Herşeyi içine almalı, Zira beşerler burada yaşayacaklar, burada çalışacaklar.Yapılması gereken plan olmalı. Yine inşa ve yerleşim denildiğinde, bu hiç kolay bir şey değil. Bu sürece halkın iştirakini sağlamak da çok değerli. Zira tsunami vaktinde deneyimlerim bana gösterdi ki,
insanlar bulundukları yerden kıpırdamak istemiyorlar.
DK: Yanlışsız.
MMS: Birebir yerde yaşamak istiyorlar. Onları “sizi bu inançlı olmayan noktadan inançlı noktalara taşıyoruz”a ikna etmemiz gerekiyor. Zira konutları orada, hayatları orada…
DK: Anıları orada…
MMS: Anıları orada. Hasebiyle halkı sürece katmak çok değerli. Tüm düzeylerde iştirak olmalı, ulusal seviyede ya da lokal seviyede, beşerler süreçlere katılmalı.
DK: Son sorum bu süreçlerin maliyeti ile ilgili olacak. Çok büyük olacağını biliyoruz. Bu manada birtakım kestirimler ve raporlar var. Örneğin JP Morgan’ın iddialarına nazaran meskenlerin yine inşası, irtibat çizgilerinin kurulması, altyapmının uygunlaştırılması yaklaşık olarak 25 milyar dolara mal olacak. BM’nin 1 milyar dolar yardım daveti yaptığını biliyoruz. BM Habitat olarak ülkelere 500 bin dolar daveti yaptınız. Bu süreçte BM bu takviyelerin toplanabilmesi için ne yapacak? Planı ne?
MMS: Biliyorsunuz Birleşmiş Milletler, üye devletlerden oluşan bir yapı, biz para dağıtan bir ajans değiliz. Fakat biz donörlere Türkiye ve Suriye’ye yardım konusunda harekete geçme, BM ile biraraya gelme daveti yaptık. Onlar dayanak versin ki, biz de BM olarak, yalnızca Habitat değil BM’nin öteki kuruluşlarındaki uzmanları harekete geçirebilelim.
DK: Sizin desteklerinizle bunu nasıl başaracağımızı göreceğiz.