Bugün Derinkuyu olarak bilinen ve yüzyıllar boyunca gizli kalan antik kent birçok kat formunda inşa edilmişti ve 20 bin kişiyi aylarca gözlerden gizleyebilecek kapasitedeydi.
Eski ismiyle Elengubu, Nevşehir-Niğde kara yolu üzerinde ve Nevşehir’e 30 km uzaklıkta bulunan Derinkuyu ilçesinde, kayalara oyulmuş yeraltı kentidir. 85 metre derinliğe gömülü ve 18 kat tünel ile bunların açıldığı odalardan oluşan bu yapı dünyanın en büyük yeraltı kenti.
Friglerden Perslere ve Bizans devri Hıristiyanlarına kadar binlerce yıl boyunca çabucak hemen daima kullanılmış. Son olarak 1920’lerde Kurtuluş Savaşı sonrasında Kapadokyalı Rumlar mübadele ile apansız topluca Yunanistan’a gönderildiğinde yeraltı kenti de terk edilmiş oldu.
Derinkuyu’da mağara odalar yüzlerce kilometre boyunca uzandığı üzere, birebir vakitte bölgede keşfedilen 200 civarında küçük farklı yeraltı kentinin de bu tünellere bağlanarak devasa bir yeraltı ağı oluşturmuş olabileceği düşünülüyor.
Derinkuyu bir bölge sakininin konutunu yenileme çalışmaları sırasında karanlık bir geçidin ortaya çıkmasıyla 1963’te tekrar keşfedildi. Bu, bugün kimi konutlarda bulunan ve yeraltı kentine açılan 600’den fazla girişten birincisiydi. Çabucak hafriyata başlanmış ve yeraltı konutları, kuru besin depoları, ahırlar, okullar, şarap imalathaneleri ve bir şapelden oluşan karmaşık bir ağ ortaya çıktı.
Hititlerden Frigyalılara
Bu, yeraltında itimatla saklanmış koca bir uygarlıktı. Mağara kent kısa müddette binlerce turist tarafından keşfedildi ve 1985 yılında bölge Unesco Dünya Mirası listesine eklendi.
Derinkuyu yeraltı kentinin kesin inşa tarihi tartışmalı. Fakat Atinalı Ksenofon’un Milattan Evvel 370 civarında yazdığı Anabasis isimli yapıtı, Derinkuyu’ya atıfta bulunan en eski yazılı eser olarak biliniyor. Kitapta, Kapadokya bölgesinde ya da yakınlarında, bölgede düzgün bilinen uçurum kenarındaki mağara meskenler yerine yeraltında kazılmış konutlarda yaşayan Anadolu insanlarından bahseder.
Florida Eyalet Üniversitesi’nde klasik çalışmalar alanında uzman Andrea DeGiorgi‘ye nazaran Kapadokya, toprakta su bulunmaması ve kolay kolay şekillendirilebilen kayaları nedeniyle bu tıp yeraltı yapıları için çok uygundu.
Bölgeye damga vuran ve tüf olarak da bilinen süngertaşı, kazma ve kürek üzere kolay aletlerle rahatça oyulabiliyordu. Masalsı peribacaları da bu jeolojik yapı sayesinde mevcut hallerini almıştı.
Ancak Derinkuyu yeraltı kentini birinci olarak kimlerin inşa ettiği konusu gizemini muhafazaya devam ediyor. Akdeniz mağaraları uzmanı A. Bucci‘nin bölgesel mağaralar üzerine yazdığı makaleye nazaran, geniş yeraltı mağaraları ağının temeli genellikle “M.Ö. 1200 civarında Frigyalıların saldırısına uğradıklarında kayadaki birinci birkaç katı kazmış olabilecek” Hititlere atfedilmektedir. Derinkuyu’da Hitit yapıtlarının bulunması bu hipotezi güçlendiriyor.
Art arda gelen imparatorlukların etkileri
Ancak kentin büyük bir kısmı, Orta Anadolu’da yaşamış, Demir Çağı’nın yetenekli mimarları Frigyalılar tarafından inşa edilmiş olabilir. DeGiorgi, “Frigyalılar Anadolu’nun en önde gelen erken devir imparatorluklarından biriydi” diye açıklıyor:
“MÖ birinci binyılın sonlarında Batı Anadolu’da gelişmişler ve kaya oluşumlarını anıtsallaştırma ve kayalara oyulmuş harikulâde ön cepheler yaratma eğilimindeydiler. Ele geçirilmesi güç olsa da krallıkları, Derinkuyu bölgesi de dahil olmak üzere Batı ve Orta Anadolu’nun birçoklarını kapsayacak biçimde yayılmıştı.”
Başlangıçta Derinkuyu muhtemelen malları depolamak için kullanılıyordu. Lakin Kapadokya’da yüzyıllar boyunca daima değişen imparatorluklar akışı nedeniyle, asıl hedefi yabancı istilacılara karşı süreksiz bir sığınak olmasıydı.
DeGiorgi, “Art arda gelen imparatorluklar ve bunların Anadolu’daki tesirleri, Derinkuyu üzere yeraltı sığınaklarına başvurulmasını açıklıyor” diyor ve ekliyor:
“Ancak bu barınakların en çok kullanıldığı devir (7. yüzyılda) İslam’ın [ağırlıklı olarak Hıristiyan olan Bizans İmparatorluğu’na] yaptığı akınlardır.”
Yeraltı kentinin yapısı
Başkalarının yanı sıra Frigler, Persler ve Selçuklular bölgede yaşamış ve sonraki yüzyıllarda yeraltı kentini genişletmiş olsa da, Derinkuyu’nun nüfusu Bizans devrinde doruğa ulaşmış ve yaklaşık 20.000 kişi yeraltında yaşamıştı.
Bugün, 100 TL ödeyerek yeraltındaki hayatın gerçekliğini deneyimleyebilirsiniz. Küflü, dar tüneller yüzyıllar boyunca meşale ışığıyla aydınlatıldığı için isten kararmış.
Ancak Derinkuyu’ya yayılan çeşitli imparatorlukların yaratıcılığı kısa müddette ortaya çıktı. Kasıtlı olarak dar ve kısa tutulan koridorlar, ziyaretçileri koridorlar ve konutlardan oluşan labirentte eğilerek ve tek sıra halinde gezinmeye zorluyordu; yani davetsiz konuklar için uygunsuz bir durum olduğu açıktı.
Yarım tonluk dairesel kayalar 18 katın her biri ortasındaki geçişleri kapatıyordu ve yalnızca içeriden hareket ettirilebiliyordu. Bu ağır kapıların ortasındaki küçük delikler ise işgalcilerin mızraklanması içindi.
Şarap yapılan bölmeler
Her kat makul hedefler için ihtimamla tasarlanmıştı. Sığırların kokusunu ve zehirli gazları azaltmak ve soğuk kış aylarında yalıtım oluşturmak için hayvanlar yüzeye en yakın ahırlarda tutuluyordu.
İç katmanlarda ise hayat alanları, mahzenler, okullar ve toplantı alanları yer alıyordu. Klâsik Bizans misyoner okulu ikinci kattaydı. DeGiorgi’ye nazaran, “Mahzenlerin, presleme için fıçıların ve amforaların varlığı şarap imaline işaret ediyordu”
En etkileyici olanı ise tüm kente pak hava ve pak su sağlayan karmaşık bir havalandırma sistemi ve korunaklı bir kuyu. Aslında, Derinkuyu’nun erken devir inşaatının bu iki temel ögeye odaklandığı düşünülüyor. Kentin çok sayıdaki oda ve koridorları ortasında doğal hava akışı sağlayan 50’den fazla havalandırma bacası bulunuyor. 55 metreden derin kazılmış kuyu ise kent sakinleri tarafından aşağıdan kolaylıkla kesilebilirdi.
Derinkuyu’nun inşası sahiden dahiyane. Ancak Kapadokya’daki tek yeraltı kenti burası değil. Derinkuyu, 445 kilometre karelik yüzölçümüyle Orta Anadolu’daki 200’den fazla yeraltı kentinin en büyüğü. Bu küçük kentlerin 40’tan fazlası yüzeyin üç ya da daha fazla kat altında yer alıyor. Birçoğu ihtimamla kazılmış, kimileri 9 km’ye kadar uzanan tünellerle Derinkuyu’ya bağlanıyor. Hepsi, yer üstüne acil dönüş ihtimaline karşı acil kaçış yollarıyla donatılmış.
Ancak Kapadokya’nın yeraltı tünellerinin tamamı şimdi kazılmış değil. 2014 yılında Nevşehir’de yeni bir yeraltı kenti ortaya çıkarıldı.
Derinkuyu’nun ömür hikayesi 1920’lerin birinci yarısında Kapadokyalı Rumların burayı boşaltmasıyla sona erdi. Kentin muhtemelen kuruluşundan 2000 yıldan fazla bir müddet sonra Derinkuyu son kere terk edilmiş, tesadüf sonucu yeraltı kenti tekrar gün ışığına çıkana kadar varlığı çağdaş dünya tarafından unutulmuştu.