Ayşe Özdemir – Kartpostal nedir ve nasıl doğmuştur?
Kartpostalı, üzerinde kısa iletiler olan ve postayla gönderilen fotoğraflı, ince dikdörtgen karton olarak tanımlayabiliriz. Ebatları değişiklik gösterse de klâsik boyut 14×9 cm ve etrafında oluşur. Kartpostalların piyasaya çıkışının gerisindeki sebep ekonomik. Yani haberleşmeyi daha ucuz kılmak. Avusturyalı iktisat profesörü Emanuel Hermann 1869 tarihli makalesinde, “Mektupların üçte biri kapalı bilgi içermemekte ve kısa notlar biçiminde. Bunlar zarfsız olarak posta kartları üzerine yazılıp, daha ucuza gönderilebilir” der. Bu fikir benimsenir ve posta kartlarına talep süratle artar. Hatta üzerlerine pul desenleri basılan antiyeler çıkar ortaya. Beşerler posta kartını alırken pul parasını da ödemiş olur, üzerlerine bildirilerini muharrir ve açık olarak postaya verirler. O denli büyük bir talep patlaması yaşanır ki tıpkı yıl Avusturya – Macaristan’da birinci 3 ayda 3 milyon satılır. Bunu gören Kuzey Almanya Federasyonu da antiye kullanımına geçer ve birinci yıl satışları 10 milyona ulaşır. Sonra antiyeler dünyaya yayılır. 1884’te İngiliz Baron Raphael Tuck, posta kartlarının üzerlerine fotoğraflar basar. Birtakım kaynaklar bunu “resimli kartpostalların icadı” olarak görür.
Bizde durum nasıldı?
Osmanlı’da birinci girişimcilerden biri Galata’da matbaa işleten Mehmed Tevfik Ebüzziya’dır. Avrupa’da ortaya çıkan bu yeni irtibat aracını takip etmiş ve matbasında 1800’lerin sonlarına yanlışsız Osmanlı postası için fotoğraflı kartpostallar üretmiştir. Fakat Osmanlı’da bu bölüme emek veren ve zamanının son teknolojisini kullanarak mükemmel görsel kartpostallar basan Max Fruchtermann’dır. Kendisi 1867’de Avusturya – Macaristan’dan İstanbul’ a gelip yerleşmiş, 1895 yılı ve sonrasında başta İstanbul bahisli olmak üzere fotoğraflı kartpostallar üretmiştir. Türkiye’de birinci kartpostallar için 1895 yılını, son kartpostallar için de 1980’lerin sonlarını işaret etmek mümkün. Son jenerasyon kartpostal basanlar ortasında ise And, Doğan Kardeş Yayınları, Hitit Color ve Keskin Color öne çıkmıştır. Beşiktaş, Şişli, Kadıköy meydanlarında satılan rengarenk kartpostalların üreticileri de bunlardı, benim tarifimle “Bayramınızı kutlar, ellerinizden öperim” kartpostalları.
Kartpostal koleksiyonunuzu anlatır mısınız?
Ben bir eskiciyim! Benden evvelki hayatları merak ediyorum ve bunlara dokunmak istiyorum. Eşyalarım daima eskidir. Kartpostal koleksiyonum da benimle geçmiş ortasında keyifli bir köprü kuruyor ve geçmişi yaşamasam bile bu sayede ona dokunabiliyorum. Bu hobi bende 25 yıl evvel Heybeliada ile başladı. Ada’dan gelip geçenleri merak ettim ve Osmanlı’dan başlayarak yurt içi ve yurt dışı müzayedelerden kartpostal toplamaya başladım. Koleksiyonunuz aşikâr bir kaliteye ulaşınca kitaba aktarma fikri oluşuyor. Heybeliada kitabım da bu türlü çıktı. Ada’nın kartpostallara yansımış öyküsünü anlattım. Çok yeterli bir koleksiyondur, içinde ender kartpostallar vardır. Dokuma kartpostalları biriktirmek de bir hobim. Dokuma yüksek mühendisi olarak mesleğimin görsellerine ilgi duydum. Baktım ki hammaddesi, üretimi ve satışıyla kartpostallara yansımış, beşerler dokumayla ilgili kartpostalları da alıp postalamışlar. Öbür hiçbir meslek kolu yok bu formda ilgi gören. “Tekstilin Postadaki Yolculuğu” kitabımda da mevzu bu. Her iki koleksiyonumda 800 adet kartpostal bulunuyor. Her koleksiyonerin bir toplama şekli vardır. Kartpostal toplamak ve bunları inceleyip araştırmalar yapmanın bilimsel ismi deltiyolojidir. Pul ve paradan sonra dünyadaki en yaygın koleksiyon materyalidir.
Günümüzde kartpostal alışverişi müzayedelerde mi yapılıyor?
Artık yeni kartpostal basımı epey kısıtlı. En kıymetli tedarik kaynağı müzayedeler. Ender kartpostalların pazarı her vakit var. Piyasada 200, 300 liraya kartpostal bulabileceğiniz üzere 5 bin TL ve üstüne de bulabilirsiniz. Bugün ender bir kartpostalın fiyatı 2 bin liranın üstünde. Pahalı bir kartpostalda, tema ender olmalı, görseli de hoş olmalı, az sayıda basılmalı ve piyasada olmamalı. Bunların dışında da editör, postadan geçme durumu, üstündeki yazının estetiği, gönderici yahut alıcının tanınmışlığı üzere başka etkenler var.
1930’da Heybeliada’ya yerleşen bahriyeli bir aileden gelen Halil Gökman, dokumacılık mühendisliği eğitimini lisans ve lisans üstü olarak İngiltere’de tamamladı. Dünya Dokumacılık Enstitüsü’nün de asil üyesi olan Gökman, hala çok uluslu bir danışmanlık şirketinin ortağı ve genel müdürü. Halil Gökman’ın yayınlanmış iki kitabı bulunuyor.
Çifte koruma
Kartpostal koleksiyonunu korumak sıkıntı olmuyor mu?
Günümüzde kartpostal koleksiyoncuları için de özel arşivleme sistemleri mevcut. Her kartpostalı tekrar kartpostal ebadında üretilmiş asetat zarflara koyuyorum. Bu, malzemeyi dış ortamdan ve el asidinden koruyor. Ayrıyeten tekrar asetat korumalı albümler mevcut, bunların içinde koruma ediyorum. Yani ikili muhafaza.
‘Koleksiyonumu konuşturdum’
Halil Beyefendi, kartpostal koleksiyonunuzdan yola çıkarak kitaplarınızı hazırlarken nasıl bir prosedür izlediniz?
Öncelikle âlâ sınıflandırılmış bir arşiv yaptım. Sonra kartpostalları konuşturmanız gerekiyor. Her kartla ilgili bilgileri not aldım. Akabinde bir senaryo düşünüp, kartpostalları buna nazaran dizdim. Heybeliada’da 19. yüzyılın ortalarında Elen Ticaret Okulu, Ruhban Okulu ve Bahriye Mektebi bulunuyordu. Bu nedenle padişahlar dahil pek çok gelen gideni vardı. Düşünün Hasan İstek, Halit Naci, Ruhi Arel, Ali Sami Boyar, Hikmet Onat, Nurullah Berk, Nazım Hikmet, Nizamettin Nazif, Necip Fazıl Kısakürek, Mehmet Rauf, Yahya Kemal, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Rauf Orbay, Fahri Korutürk, İnönü, Bartholomeos, Orhan Pamuk… Siz hiç bu kadar tanıdığı 2.5 kilometrekarelik bir alanda devir periyot de olsa görebilir misiniz? Toplumsal, kültürel ve ticari hayat da ona nazaran şekillenmiş Heybeliada’da. Doğal olarak da kartpostallara aktarılmış. Öte yandan 14. yüzyıldan itibaren Avrupa ve Osmanlı’da aileler dokumadan ekmek yiyor. Osmanlı’nın en kıymetli dış ticareti dokumadan. Hammadde var topraklarda ve de halının rengarenk dünyası. Cumhuriyet Periyodu ise kıyafetlerde batılılaşma, eğitim, araştırma ve fabrikalarla anlatılıyor kitapta. Ayrıyeten kitabın gayesi bu olmasa da kartpostallara bakıldığında modayı da takip etmek mümkün.
Bu kartpostal 1918’de Fransa’ya gönderilmiş.
‘Devlet adamları hicvedildi’
Kartpostallar bayram, yılbaşı kutlamaları dışında hangi gayelerle kullanılmış?
Resimli kartpostalların piyasaya çıkmasından sonra kazalar, yangınlar, askeri tatbikatlar, doğal afetler, devlet liderlerinin ziyaretleri, savaşlar üzere pek çok medyatik olay kartpostallara taşındı. Koleksiyonerlerin dışındaki kesim de haberleşme için kullandıkları kartpostalların üzerinde şimdiki bahisler görmek istedi. Böylelikle kartpostallar, dünya ve toplum tarihini anlatan çok kıymetli görsel kaynaklar haline dönüştü. Baktığınızda pek çok şeyi anlatıyorlar. Bir sayfa dolusu okuyarak anlayacağınız olayı, bir bakışta kavramanıza yardımcı oluyorlar. Kartpostallar sayesinde yer tarihini, toplumsal hayatı, şehirciliği ve pek çok şeyin nasıl değiştiğini görsel olarak anlayabiliyoruz. Yeme içme, giysi, süslenme, saç biçimi, fiziki özellikler, toplumsal reaksiyonlar, ekonomik
durum ve adetler üzere pek çok şeyi 1895’ten itibaren tek bakışta yaşayabiliyoruz. Ayrıyeten bilhassa Birinci Dünya Savaşı sırasında basılan kartpostallarla devlet adamları hicvedildi, siyasal görüşlerin altı çizildi, müttefiklerin zayıf ve kuvvetli istikametleri ortaya konuldu. Bu kategoride Osmanlı ile ilgili de çok sayıda kartpostal vardır.
